Banyumas seliyane minangka aran kabupaten uga minangka tenger/sebutan kanggo sewijine kesenian wayang kulit, gagrag Banyumas. Kayadene basa Banyumasan sing pancen beda lan sejen pengucapane ketimbang basa Jawa umume, kesenian wayang gagrag Banyumas uga beda lan sejen angger kesandingaken karo kesenian wayang Jawa wetanan (khususe gagrag Surakarta utawane Ngayogyakarta). Gagrag kuwe apa lan kepriwe gamblange? Jajal tek rampungna dhisit kiye kandhahe inyong.
Beda sing paling genah antarane gagrag Banyumas karo gagrag wetanan kuwe pancen paraga punakawan Bawor anak mbarepe Kyai Semar (neng wetanan arane Bagong, anak bontote Kyai Semar). Sengertine inyong ana maning sing mbedakna yakuwe paraga Antareja lan paraga Srenggini. Antareja (putrane Werkudara patutan karo Nagagini) angger neng gagrag wetanan uga dearani Antasena/Anantasena/Anantareja (neng gagrag Banyumas, Antasena kuwe putrane Werkudara patutan karo Urang Ayu). Srenggini neng gagrag wetanan ora ana, anane kur neng gagrag Banyumasan thok.
Sekang paraga telu mau, paraga Bawor sing paling mBanyumas-i. Mangsude, seliyane cara ngomonge sing ngapak mbloak tur cowag, metune Bawor (biasane pas gara-gara) uga cokan deiringi gendhing-gendhing Banyumasan kayadene Kulu-kulu, Gudril, Kembang Glepang utawane Eling-eling Banyumasan. Dadi paraga Bawor kena dearani migunani banget; minangka paraga sing pas banget kanggo nampilna kesenian gendhing-gendhing Banyumasan bareng-bareng karo ngrembakane kesenian wayang kulit gagrag Banyumas. Apa paraga liyane (punakawan Gareng lan Petruk umpamane) ora pas angger deiringi gendhing-gendhing Banyumasan?
Ngandhahna wayang kulit Banyumasan kayane kurang jangkep angger ora nyebut asmane Ki Sugino Siswocarito, dhalang Banyumasan sing banget kondhange lan kena dearani urung ana tandhinge, gedug sekiyene. Ora kur neng tlatah Banyumas kabupaten, ningen uga kondhang neng saindhenging tlatah Banyumas Raya. Seringe pentas neng Jakarta uga mbuktekna menawa panjenengane pancen deanggep dhalang sing “mrojol ing akerep lan punjul ing apapak”. Mbangkanen angger degatekna, sabetane Ki Sugino biasa baen ora apik-apik banget, nggulih ndagel ya ora sedawane pakeliran, malah kayane ya ora kabeh pandhemene niteni kayangapa panjenengane nggulih suluk lan nyandra paraga wayang sing agi dejejeraken. Dadi, jane apane sing marakna Ki Sugino banget kondhange nggulih ndhalang?
Neng jagad pakeliran ana tembung antawecana yakuwe pocapane paraga wayang, mbuh agi nggremeng dhewekan utawane agi wawan pangendikan karo paraga wayang liyane. Neng pakelirane Ki Sugino antawecana kuwe banget krasane --tembung “krasa” neng kene depilih kanggo ngambaraken menawa antawecana kuwe mau ora kur “keprungu”-- awit swara pocapan antarane siji lan sijine paraga wayang genah pisan bedane. Swarane Janaka, Puntadewa, Kresna, Duryudana, Dronadiwangsa, Semar, Bethara Guru, Ratu denawa sabrang sekrandhahe, Durga Bethari, Wisanggeni, Antasena, Anoman, Werkudanden, Gareng Petruk Bawor, apamaning paraga putri utawane dewi lan biyung emban. Kabeh krasa beda lan ora mokal angger sing padha nonton utawane ngrungokna ngasi duwe penyandra jere wayange kaya padha ngomong dhewek, saking apike nggulih nyuwarakna beda paraga siji lan sijine.
Antawecanane Ki Sugino sing kaya kuwe nyatane banget desenengi dening pandhemen wayang kulit neng tlatah Banyumas. Angger ana siaran wayang kulit neng radio sing dhalange koh dhalang wetanan akeh-akehe ya padha ngomong jere swarane wayang pada baen, onana bedane. Mulane saben-saben dhalang Banyumas sing antawecanane ora niru gayane Ki Sugino ya ora bakalan kondhang lan ora bakalan akeh tanggapane. Kena detiteni, dhalang-dhalang Banyumas sing maju dina maju kondhang kae mesthi anu nganggo gaya antawecanane Ki Sugino. Mangsude, dudu merga dadi muride lan niru plek jiplek aring Ki Sugino, ningen nerusna gaya antawecana sing wis dekembangna dening Ki Sugino. Angger neng pakliran wetanan kae swarane wayang siji lan sijine kaya ora ana bedane, ningen angger gagrag Banyumasan kudu ana bedane. Angger ora ana bedane, patute ya suka sisan gawe nganggo cara wetan, mawia nganggo Bawor ningen nganggo Bagong. Ora prelu nglebokna gendhing-gendhing Banyumasan angger ngepasi gara-gara.
Wayang kulit Banyumasan kudune lewih desenengi dening wong-wong penginyongan, wong-wong Banyumasan. Kenang apa? Mengko tolih ketemu nalare.
Inyong duwene akeh-akehe ya rekamane Ki Sugino, dadi ya madan ngematna semendhing-mendhing. Lakon-lakon sing depentasna dening Ki Sugino, akeh-akehe utawane sering-seringe ya lakon carangan kayadene Srenggini Takon Bapa, Srikandi Mbarang Lengger, Gatutkaca Edan, Petruk Ilang Pethele, Gareng Larung, Bawor Dadi Guru, Petruk Gugat, lan akeh liyane maning. Inyong kepengin ngandhahna semendhing sekang lakon Petruk Gugat.
Ana crita kaki Petruk merga labuh labete aring negara lan ratu gustine, kesembadan duwe bojo anak ratu yakuwe Kresnawati anake Prabu Kresna. Kiye minangka patuladhan menawa drajat kere pancen bisa munggah bale, waton ana setiyare. Neng lakon kiye uga decritakna menawa merga manut aring pambujuke kaki Dronadiwangsa sing jere baline Ngastina sigar semangka lan Ngindraprasta sewutuhe ora prelu nganggo Brantayuda angger Kresnawati dadi bojone Sarojakesuma, Arjuna lan Werkudara tega kepengin misahna Petruk kelawan Kresnawati. Begyane, bocah-bocah nom kaya dene Antasena lan Wisanggeni cancut tali wanda mbelani si Petruk nganti ora sida pisah kelawan Kresnawati.
Lakon Petruk Gugat kiye, seliyane pancen nelangsani temenan, uga aweh patuladhan menawa wong cilik bisa munggah drajade, wong drajad bisa akeh melike, lan bocah-bocah nom lewih gedhe semangate. Angger detiteni, lakon carangan sing kaya kiye kuwe akeh banget sing depentasna dening Ki Sugino, sing banjuran uga deterusna depentasna dening dhalang-dhalang Banyumas liyane. Turan, lakon carangan kuwe lewih akeh aweh kalodhangan kanggone gendhing-gendhing Banyumasan delebokna seliyane neng adegan gara-gara. Jajal baen sih, lakon Wahyu Windu Wulan kae kawit sore baen kaki Bawor wis cowag mbloak ibing-ibingan lan sesolahe bebendrongan. Dadi lakon carangan gagrag Banyumasan kuwe jangkep isen-isene; critane wayang ana, dagelane ya ana, patuladhane ya ana, ora kelalen kesenian gendhing-gendhing Banyumasane ya ana.
Lah angger wayang gagrag wetanan? Angger dhalange dhalang wetanan?
